Жүз жылдық тарихы бар кәсіподақ
Егеменді еліміздің басты байлығы – адам. Ал адам, қабырғалы қоғамның алтын қазығы іспетті. Қоғам болған соң түрлі өндіріс ошақтары мен ірілі-ұсақты ұйымдар болады. Еліміздің өсіп-өркендеуіне кәсіпорындармен бірге кәсіподақ ұйымдары да өз үлесін қоса білді. Биыл кәсіподақ ұйымының құрылғанына 100 жыл толып отыр. Осыншама жылдар ішінде кәсіподақтар басынан түрлі заманды өткеріп, аумалы-төкпелі кезеңдерге куә болып, жаңа заманның есігін айқара ашып отырған жайы бар. Өткенге көз жүгіртіп келешекті кемелдейтін болсақ, кәсіподақ тарихынан сыр шертуге тура келеді. Кәсіподақтың 100 жылдық мерекесіне орай «Алматы кәсіподақтар одағы» кәсіподақтарының аймақтық бірлестігінің төрағасы Қайрат Қаратайұлы Қаратаев мырзаны әңгімеге тарттық. Әңгіме желісі аталмыш ұйымның өткені мен болашағы туралы өрбіді.
- Қайрат Қаратайұлы кәсіподақ ұйымдарының құрылғанына 100 жыл толыпты. Көнекөз қария­лар «кәсіподақ деп, байырғы кәсіподақты айт» - деп жатады. Әңгіменің әлқисасын іргесін ынтымақпен қалаған кәсіп­одақтардан бастасаңыз.
- «Халық айтса, қалт айтпайды» байырғы кәсіподақтардың тегеуріні мықты болғаны рас. Ол кезде он бес одақ бір ту астында қатаң тәртіпке бағынды. Ырзық несібесін адалынан тапты. Заман ауыр, күн көру қиын деп ешкім шағым жасамады. Халық қиындыққа төзе біліп, түрлі ауыр сынақтарды басынан өткізді. Бұл туралы білгісі келген жандар болса, тарихқа үңілсе болады. Ал енді кәсіподақтардың тарихына келсек, ол – кеңес одығымен тығыз байланысты. Осы тұста әңгіме ауанын аз-кем тарқата кетейін. 1919 жылы 31 қазанда Түркістан облысында алғаш рет кәсіподақ ұйымы құрылды. «Біріккен күш» есебінде тіркеліп, кеңес құрамы бекітіліп, жарғы қабылданды. Міне, сол тұстан бастап кәсіподақ­тар жұмысшылардың құқықтарын қор­ғауға шындап кірісті. 1919-1937 жылдары өлкелік кәсіподақ кеңестері өмірге келіп, кәсіподақ съездерін жүргізе бас­тады. Аталмыш басқосуларда жұмыс­шылардың өзекті мәселелері көтеріліп, оларды шешу жолдары қарастырылды. Жергілікті кәсіподақтар ресейлік әріптестерімен тығыз байланыста болып, ортақ мәселені бірігіп шешуге тырысты. 1927 жылы орта азия мен алматы аймақтық әкімшілік құрылымдарда бірқатар өзгерістер енгізуге арналған іс-шаралар болып өткенін білеміз. Сол кездерде Түрксіб құрылысына жұмысшылар мен кәсіби мамандар даярлау жұмыстары жүргізілді. 1931 жылдан бастап белсенді жұмысшылардан құралған стахановшылар қозғалысы елеулі еңбек етіп, ел еңсесін тіктеуге біршама үлес қосты. Олар – адам еңбегін қанауға қарсы шығып, 7 күндік жұмыс кестесін құруға мұрындық болды. Бұл өте ауыр да күрделі уақыт болатын. Кәсіподақтар жұмысшылармен тізе қосып, ел игілігі үшін ерінбей еңбек етті.
- Кәсіподақтардың ең күрделі кезеңі қолдан жасалған ашар­шы­лық пен соғыс жылдары болғанын білеміз. Бұл туралы да тақырыпты тарқата кетейік.
- Иә, ашаршылық кезде қаншама адамдар дүниеден озды. Жазықсыз жапа шекен жандар қаншама. Ол аз болғандай зұлмат соғыс басталды. Ұлы Отан соғысы басталғанда өнідіріс ошақтары тоқырап, қорғаныс саласына қызмет етуге кірісті. Жеңіске жету үшін жұмысшылар күндіз-түні жұмыс істеуге тура келді. «Бәрі, майдан үшін», «бәрі жеңіс үшін» - деп аянбай тер төкті. Сол кездегі жұмысшылардың жанкештілігі өз алдына бір төбе әңгіме. Ел басына күн туған заманда кімге оңай болды дейсің, ауыр заман еді ғой. Кәсіподақтар да тобықтан су кешіп, еңбек еткені есте қалды. Ол кезде техника мекен-саяқ, барлығы жұмысшылардың күшімен атқарылды. Кәсіподақтар жығылған жанға сүйеу болып, қиналған жанға қол ұшын бере білді. Орталық жүйенің шешімі әділ, әрі айқын еді.
- Сол кездегі кәсіподақтар кездес­кен қиындықтарға қарамастан жұмысшыларға көмек қолын созды. Мұның бәрі орталық жүйеден басқарылып, жұмысшыларды ын­таландыру үшін жүргізілді. Жал­пы сол кәсіподақтардың ерен еңбектерін де еске ала отырайық.
- Алысқа бармай, әңгімені өзі­мізден бастайық. 1954 жылы алматы облыстық кәсіподақтар кеңесі өз жұмысын қарқынды жүргізе бастағаны туралы тың деректер бар. Орталық комитет ауыл шаруашылық саласына қолдау көрсетіп, жергілікті өндіріс ошақтарын жандандыруға атсалысты. 1963 жылы 16 сәуірде алматы облыстық кәсіподақ кеңесі құрылып, шаруашылыққа жіті мән беріле бас­тады. 1964 жылы 15 желтоқсанда заман талаптарын қанағаттандыру мақсатында қайта құрылды. 1969 жылы біріккен кәсіподақ қызметінің кеңесінде – 512743 адам еңбек етсе, олардың – 479520 кәсіподақ мүшесіне тіркеуге алынды. Кеңес одағы кезінде социалистік сайысқа 107 млн. еңбекшілер қатынасты. Коммунистік тұрғыда 68 млн. адам еңбек еткені мұрағаттарда сақталған. Біздің облысымыздан 926 000 адам қатынасып 653 000 жұмысшы маңдай терін төккенін айта кету керек. Сол кезде әлеуметтік мәселелерге баса назар аударылды. Жұмысшыларды ынталардыру мақсатында «қалыс қалмай еңбек ету», «жұмысшы эстафетасы», «еңбекшілер жасасын!»-деген сынды топтар болғанын білеміз. 1982 жылы 15 мың ұйғарылымдар шығарылып, 239 өнер туындысы және 950 ұсынымдар бойынша жаңа техникалар алу үшін 38 млн. қаржы көзі жұмсалды. Өзін-өзі басқару мақсатында 1300 шығармашыл адамдар жұмылдырылып, 52 000 адам тынбай еңбек етті. Соның нәтижесінде өндірісте 9,7 мың ұсыныстар енгізіліп, 7,7 млн. қаржы үнемделді. 1977 жылы ауылдық жерлер үшін бірыңғай сақтандыру кепілдігі жүйелі жұмыс істеді. Біздің облысымызда саяхатшыларға арналған 3 демалыс орны, 16 сауықтыру шипажайлары елге есігін айқара ашты. Өндірістік емдеу үшін жұмысшыларға 78,3 пайыз жеңілдікпен берілді. Ұлы Отан соғысының ардагерлеріне емдеу-сауықтыру нысанына жолдамалар кезектен тыс тегін үлестірілді. Пионер лагерлеріне 50 пайыз жеңілдік көрсетілді. Ауыз толтырып айтатын тындырымды істер жетіп артылады.
- Бұл кезеңдерді кәсіподақтардың дәуірлеу кезеңі десек артық айтпайтын шығармыз. Ал енді, кәсіп­одақтардың құлдырау кезеңіне де тоқтала кетсеңіз.
- Кәсіподақтардың құлдырау дәуірі Кеңес өкіметінің құлауымен тығыз байланысты. Осы кезеңде кәсіподақ ұйымдары ыдырап «балапан басына, тұрымтай тұсына кеткен» заман болғанын білеміз. Өйткені, өндіріс ошақтыры жабылып, мекемелер мен кәсіпорындар жекенің қолына өтіп, нағыз капиталистік дәуір басталды. Мекеме болмаса, кәсіподақ мүшесі қайдан болсын. Ал, жеке нысандар кәсіподаққа жарна төлегісі келмейді. Өз алдымызға ел болып, еңсемізді тіктеу үшін кедергілерден өтуге тура келді. Бұл уақыт кәсіподақтардың құлдырау кезеңімен ұштасты. Бірақ, кәсіподақтар қиындыққа мойымады, қашанда жұмысшылардың жағында болғанын мақтанышпен айтуға болады. 1990 жылы 21 шілде айында алматы облыстық кәсіподақ кеңесі алғашқылардың бірі болып өзінің құжаттық жарғысын бекітіп, 1992 жылы наурыз айында тіркеуден өтті. Жарғыда әрбір кәсіподақ мүшесіне жан-жақты қамқорлық көрсету амалдары, еңбек қауіпсіздігі, сауықтыру және тағыда басқа көптеген міндетті шаралар қамтылған болатын. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің шешіміне сейкес, «қоғамдық бірлестіктер жөнінде» заңды құжатқа өзгерістер енгізіп, заман талабына сай 1995-1998 жылдары қайта тіркеуден өтті. Өткенге сәл шегініс жасайтын болсам, 1991 жылы Алматы кәсіподақтар кеңесі бірінші болып қалалық кеңестің атқарушы комитетімен келісімге келіп, біріккен келісім-шартқа қол қойды. Бұл келісім әлеуметтік әріптес атауына ие болды. Келісім аясында жергілікті құзырлы орындармен бірігіп жұмыс істеу, ортақ мәселені тиімді шешу жолдары көзделген. 1992 жылы қаржылық бағамның құлдырауына байланысты қала кәсіподақтары және облыстық ұйымдар Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесі және өкіметтің назарына өз талаптарын жеткізді. Бұл өтінімде – жергілікті тұрғындарға алғашқы әлеуметтік жәрдем көрсету шаралары, қаржылық құлдырауды ауыздықтаумен қатар бірқатар өзекті мәселелер көтерілді. 1993-1994 жылдары Жоғарғы кеңестің жаңа конституциясы және заңнамасы «Қоғамдық бірлестіктер жөнінде», «Кәсіподақтар туралы», «Еңбек қауіпсіздігі» тұ­ғырнамасы кәсіп­одақтарды біршама құқықтардан айырды. Осы кезеңде өнірістерде заңсыздықтар орын алып, еңбек­шілер құқығы бұзылды. Осындай келеңсіздіктерге жол бермеу үшін кәсіподақтар заңнамаларға толықтырулар мен өзгерістер енгізу үшін өкіметке арыз шағымдарын жолдады. 1995 жылы қалада және облыстарда әлеуметтік әріптес бойынша үшжақты келісімге қол жетті. 2015 жылы ақпан айында өткен конференцияда ҚР «Кәсіптік одақтар туралы» қабылданған жаңа заңнамасына сәйкес кәсіподақ жарғысы түзетілді. Бүгінгі таңда 20-дан астам кәсіподақ ұйымдарында 130 000 адам бірлесіп еңбек етуде.
- Кәсіподақтардың 100 жылдық тарихына орай қысқаша шолу жасадық. Енді, болашаққа бет бұрсақ. Болашақта еліміздегі кәсіп­одақтардың әл-ақуалы қан­дай болмақ? Өзіңіздің алға қойған мақсаттарыңыз туралы не айтасыз?
- Ешкім болашақты болжап біле алмайды. Ол – бір Аллаға ғана аян. Сәуегейлік таныту астамшылық болар. Әрине, іштей жорамал жасауға болады, бірақ ол орындала ма жоқ па, тағы белгісіз. Біз тек болашаққа үмітпен қараймыз. Болашақтағы кәсіподақ әлемдік деңгейде жұмыс жасауы үшін, іргетасы бүгіннен қалануы тиіс. Біз қолымыздан келгенін аянып қалып жатқан жоқпыз. Замана сұранысын қанағаттандыруда біршама жұмыстар жасадық. Алыс-жақын шетелдік әріптестерімізбен тәжірибе алмастық. Ортақ мә­селелерді талқылап, оның шешу жолдарын сарапқа салдық. Бо­лашақта кәсіподақтардың әл-ауқаты жақсарып, құзыретті ұйымға айналады деп сенім артамын. Өзімнің алға қойған мақсаттарым да болашақ кәсіподақтың пәр­менділігін арттыруға негізделген. Еңбекшілердің жан-жақты құқық­тарын қорғай отырып, еліміздің өсіп-өркендеуіне ықпал жасау. Бұл – баршамыздың отан алдындағы аза­маттық борышымыз деп білемін. Сіз бен біз бірлесіп ел мүддесі үшін еңбек етейік, бағасын халық бере жатар.
- Әңгімеңізге рахмет!
Сұхбаттасқан
Қайрат АҒЫБЕРГЕН.